ภาควิชาเวชศาสตร์ป้องกันและสังคม

ตรวจร่างกายผู้สูงอายุ

รศ.นพ.ประเสริฐ อัสสันตชัย
ภาควิชาเวชศาสตร์ป้องกันและสังคม
Faculty of Medicine Siriraj Hospital
คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล

            ปัจจุบันประชากรโดยส่วนใหญ่มีอายุที่ยาวขึ้น ขณะเดียวกันผู้สูงอายุเมื่อมีอายุมาก ขึ้น ย่อมมีสภาพร่างกายที่เสื่อมสภาพลงตามธรรมชาติ ระบบอวัยวะต่างๆ ก็ทำงานมี ประสิทธิ ภาพลดลง ทำให้อุบัติการณ์ของโรคต่างๆเพิ่มมากขึ้นตามอายุที่เพิ่มมากขึ้นด้วย ผู้สูงอายุจะมีความเสี่ยงต่อการเจ็บป่วยทางด้านร่างกาย และมีผลต่อเนื่องไปถึงด้าน จิตใจ รวมทั้งสังคมและเศรษฐกิจโดยส่วนรวม ความจำเป็นในการตรวจสุขภาพเป็น ระยะๆ เพื่อตรวจพบความเจ็บป่วยใดๆ ตั้งแต่ระยะเริ่มแรกในผู้สูงอายุจึงมีมาก

โรคที่อาจตรวจพบในผู้สูงอายุ
          - ความดันโลหิตสูงจากการวัดความดันโลหิตที่ต้นแขน
          - โรคหลอดเลือดหัวใจตีบตันจากการซักประวัติ
          - มะเร็งเต้านมจาการซักประวัติและตรวจเต้านม
          - ภาวะกลั้นปัสสาวะไม่อยู่จากการซักประวัติ
          - การใช้ยาอย่างไม่เหมาะสมจนเกิดภาวะข้างเคียงจากการซักประวัติ
          - การไม่สามารถที่จะออกไปพบปะสังคมกับผู้อื่นจากการซักประวัติ
          - การหกล้มบ่อย ๆจากการซักประวัติ
          - ภาวะทุพลโภชนาการจากการซักประวัติ

การตรวจทางห้องปฏิบัติการ 
            ประกอบไปด้วยการตรวจเลือด การตรวจปัสสาวะและอุจจาระ โดยทั่วไปด้วยวิธีการเหล่านี้พบว่าสามารถตรวจพบโรคที่ซ่อนเร้นอยู่ในผู้สูงอายุที่อยู่ในชุมชนได้เพียง 2-3% การตรวจทางห้องปฏิบัติการจึงจำเป็นต้องปฏิบัติคู่ไปกับการซักประวัติและการตรวจร่างกายจากแพทย์เสมอ โรคที่พบได้บ่อยจาการตรวจทางห้องปฏิบัติการได้แก่
          - ภาวะโลหิตจาง
          - ภาวะไขมันในเลือดสูง
          - เบาหวาน
          - การติดเชื้อทางเดินปัสสาวะ
          - ภาวะเลือดออกในทางเดินอาหาร เช่น มะเร็งลำไส้ใหญ่ โดยการตรวจเลือดในอุจจาระ
          - ต่อมไทรอยด์ทำงานลดลง
          - ความผิดปกติของเกลือแร่ในกระแสเลือด โดยเฉพาะผู้ได้ยาขับปัสสาวะหรือยาแก้ปวดข้ออยู่

การตรวจทางหู 
            ภาวะหูหนวก หูตึง พบได้บ่อยมากถึงราว 25-35% ในผู้สูงอายุ และพบมากขึ้นตามอายุที่เพิ่มมากขึ้น สาเหตุที่พบบ่อยที่สุดในผู้สูงอายุได้แก่
          - ภาวะประสาทหูเสื่อมจากอายุ หรือ ที่เรียกว่า Presbycusis
          - หูชั้นนอกอุดกั้นจากขี้หูอุดกั้น
          - ภาวะประสาทหูเสื่อมจากการได้ยินเสียงดังมาก ๆ ในอดีต 
            ความผิดปกติอย่างแรกและอย่างที่ 3 จำเป็นต้องได้รับการตรวจด้วยเครื่องมือ พิเศษของแพทย์เฉพาะทางหู จึงจะยืนยันได้แน่นอน และการรักษาจึงจำเป็นต้องใช้ เครื่อง ช่วยการได้ยินติดตัวไปกับผู้สูงอายุตลอดเวลา ซึ่งปัจจุบันมีราคาแพงมาก การ ตรวจและรักษาปัญหาทั้ง 2 ดังกล่าวจึงทำไม่ได้ในทางปฏิบัติ โดยเฉพาะในระดับการ สาธารณสุขของประเทศ ส่วนภาวะหูตึงจากสาเหตุที่สองคือ หูชั้นนอกอุดตันจากขี้หู สามารถวินิจฉัยได้ง่ายจากการตรวจในหูชั้นนอกด้วยเครื่องมือที่ส่องเข้าไปดูคล้าย ไฟฉาย และสามารถให้การรักษาได้เลย จึงเป็นสิ่งที่ผู้สูงอายุควรได้รับการตรวจเสมอ

การตรวจทางตา 
            ผู้สูงอายุที่อยู่ในชุมชนราว 10% จะมีโรคทางตาหรือความสามารถในการมองเห็นลดลงซ่อนเร้นอยู่ สาเหตุที่พบบ่อยมากที่สุดได้แก่
          - โรคต้อกระจก (Cataract)
          - โรคต้อหิน (Glaucoma)
          - ภาวะประสาทจอรับภาพเสื่อม (Macular Degeneration) โดยเฉพาะในคนที่มีอายุ มาก ๆ
          - ภาวะสายตาสั้นหรือยาวผิดปกติ 
            ผู้สูงอายุที่มีต้อหิน ส่วนหนึ่งจะค่อยเป็นค่อยไป มักจะมาพบแพทย์ต่อเมื่อสายตามัว ลงมากแล้ว จนไม่สามารถแก้ไขกลับคืนมาได้ ถ้าสามารถได้รับการรักษาตั้งแต่เริ่มแรก อาจป้องกันภาวะตาบอดได้ ส่วนอีก 3 โรคที่เหลือ อาจทำได้คร่าว ๆ โดยการวัดสายตา โดยให้ผู้สูงอายุอ่านภาพตัวอักษรที่ห่างออกไป 6 เมตร ถ้าพบว่ามีความผิดปกติ แพทย์ก็จะส่งตัวผู้ป่วยไปยังจักษุแพทย์ต่อไป

การตรวจสุขภาพจิตในผู้สูงอายุ
            โรคที่ทางจิตที่พบบ่อยในผู้สูงอายุในชุมชนที่อาจซ่อนเร้นอยู่มี 2 ภาวะคือ ภาวะซึมเศร้า (Depression) และภาวะสมองเสื่อม (Dementia) การตรวจเพื่อค้นหา ภาวะดังกล่าว แพทย์จำเป็นต้องซักประวัติอย่างละเอียดทั้งจากตัวผู้สูงอายุเองและญาติ ผู้ดูแลใกล้ชิด ซึ่งการตรวจเช่นนี้จะกินเวลาและควรจะเป็นแพทย์ผู้ชำนาญเฉพาะทาง การตรวจชนิดนี้จึงจำเป็นต่อเมื่อญาติหรือตัวผู้สูงอายุเล่าถึงอาการทางจิตนำมาบ้าง ทั้งนี้ต้องพิจารณาเป็นราย ๆ ไป

โรคผิวหนัง
      โรคผิวหนังที่พบบ่อยในผู้สูงอายุในชุมชนได้แก่
          - การติดเชื้อราที่ผิวหนัง โดยเฉพาะถ้าเป็นเบาหวานอยู่ด้วย
          - มะเร็งของผิวหนัง
          - ผื่นแพ้ยา
          - ภาวะผิวแห้ง (Xerosis)

โรคเกี่ยวกับเหงือกและฟัน
            ผู้สูงอายุมากกว่า 50% ที่อยู่ในชุมชน มีโรคเกี่ยวกับเหงือกและฟันที่ซ่อนเร้นอยู่ โดยเฉพาะผู้สูงอายุที่ไม่สามารถเดินไปมาเองได้ หรือมีเศรษฐานะยากจน โรคที่พบบ่อย ได้แก่ ฟันผุ, เหงือกอักเสบ หรือมะเร็งในช่องปาก วิธีตรวจเพื่อค้นหาภาวะดังกล่าวที่ดีคือ การให้ทันตแพทย์ตรวจดูในช่องปากเป็นระยะ ๆ

การตรวจภายในเกี่ยวกับอวัยวะสืบพันธุ์ในสตรี
            เพื่อเป็นการตรวจค้นหาก้อนเนื้องอกผิดปกติที่อาจพบได้ในระบบอวัยวะสืบพันธุ์ ซึ่งอุบัติการณ์ของโรคมะเร็งพบสูงขึ้นตามอายุ ขณะเดียวกันผู้สูงอายุสตรีที่ไม่เคยได้รับ การ ตรวจเซลของปากมดลูก (Pap’s Smear) ก็ควรได้รับการตรวจอย่างน้อยหนึ่งครั้ง